Zaburzenia osobowości pojawiają się już w okresie dzieciństwa i utrzymują się w wieku dorosłym. Często są powiązane z cierpieniem oraz trudnościami w relacjach interpersonalnych. Jedyną skuteczną formą terapii zaburzeń osobowości jest psychoterapia.
Zaburzenia osobowości to utrwalone, dezadaptacyjne wzorce zachowań przejawiające się w mało elastycznych reakcjach na różnorodne sytuacje społeczne. Zaburzenia osobowości prowadzą do cierpienia i konfliktów interpersonalnych. Sztywna, nieprzystosowawcza postawa interpersonalna uniemożliwia spełnienie w ważnych sferach życia, takich jak związki czy rozwój zawodowy.
Rzecz jasna, każdy człowiek ma osobowość, ale nie każdy z nas ma zaburzenia osobowości. Szacuje się, że od 10 do 13% populacji ogólnej spełnia w ciągu życia kryteria zaburzeń osobowości.
Wśród współczesnych psychiatrów i psychologów klinicznych nadal spory budzi kwestia genezy zaburzeń osobowości. Na chwilę obecną wiemy, że decydującym czynnikiem pojawienia się zaburzeń osobowości jest wzajemny wpływ genów oraz środowiska. Możemy więc stwierdzić, że dane są nam geny i to one w dużej mierze determinują nasze zachowanie, a czynniki środowiskowe mogą tłumić bądź być swego rodzaju katalizatorem tych cech.
Istnieje kilka rodzajów zaburzeń osobowości:
Dominującą cechą tego zaburzenia osobowości jest nadmiernie wrażliwa na niepowodzenia oraz niezdolność do wybaczania zniewag. Osoba taka jest podejrzliwa i ma tendencję do zniekształcania doświadczeń przez błędną interpretację obojętnych, a nawet przyjaznych zachowań innych ludzi jako wrogich czy pogardliwych. Często nawracająca podejrzliwość dotyczy seksualnej wierności współmałżonka czy partnera. Osoba taka jest nieustępliwa w obronie swoich praw i często przesadnie odnosi wydarzenia do siebie. Może mieć także tendencję do nadmiernego poczucia własnej wartości.
Pacjenci o osobowości schizoidalnej są chłodni emocjonalnie i mają ograniczoną zdolność wyrażania emocji. Osoby takie są niezainteresowane pochwałami i krytyką, nie interesują się seksem. Preferuję samotnictwo i są pochłonięci introspekcją. Nie mają bliskich relacji z innymi i są niewrażliwi wobec norm społecznych.
Pacjenci o osobowości antyspołecznej lekceważą zobowiązania społeczne i nie liczą się z uczuciami innych. Cechują się niską tolerancją na frustracje i mają niski próg zachowań agresywnych, w tym — czynów gwałtownych. Mają tendencję do obwiniania innych lub uciekania się do pozornie prawdopodobnych racjonalizacji zachowań, które powodują konflikty z otoczeniem.
Dominującą cechą tego zaburzenia osobowości jest impulsywność bez przewidywania konsekwencji swoich zachowań. Osoby takie mają zmienny i nieprzewidywalny nastrój oraz skłonność do wybuchów emocjonalnych. Mają tendencję do zachowań zaczepnych i konfliktów z innymi, szczególnie wtedy, gdy te zachowania są potępiane lub kończą się niepowodzeniem.
Wyodrębniono dwa rodzaje zaburzeń osobowości chwiejnej emocjonalnie:
Pacjenci o osobowości histrionicznej mają tendencję do dramatyzowania i powierzchownej ekspresji emocji. Skupiają na sobie uwagę otoczenia, próbują uwodzić i prowokować. Są podatni na sugestie, łatwo ulegają wpływom i są zależne od otoczenia. Szczególnie mocno koncentrują się na atrakcyjności fizycznej. Często fantazjują.
Osoby takie stają wobec dylematu nie do rozwiązania — mają silną potrzebę kontrolowania tego, co nie może i nie chce być kontrolowane. Dominującą cechą tego zaburzenia osobowości jest perfekcjonizm, sztywność, brak spontaniczności oraz niezdolność do wyrażania ciepłych i czułych uczuć. Pacjenci o osobowości anankastycznej skupiają się na zasadach, regułach, planach, wykazach, w takim stopniu, że główny cel działania zostaje zgubiony. Przesadnie poświęcają się pracy, zaniedbując tym samym przyjemności i życie towarzyskie. Mają silną potrzebę kontroli i walki o władzę. Niechętnie poświęcają czas innym.
Pacjenci o osobowości unikającej są nieśmiali i unikają kontaktów, ale mimo to pragną mieć przyjaciół. Obawiają się odrzucenia i krytyki, a nieświadomie czują niechęć i agresję. Są nadwrażliwe na krytykę czy negatywną ocenę. Niechętnie wchodzą w związku z ludźmi. Mają poczucie społecznego nieprzystosowania, niższości i nieatrakcyjności. Czują ciągły niepokój i napięcie. Wyolbrzymiają przewidywane przeszkody, niebezpieczeństwa lub zagrożenia i niechętnie podejmują ryzyko.
Pacjenci o osobowości zależnej mają silną potrzebę bycia pod opieką, potrzeba ta prowadzi do zachowań nacechowanych uległością oraz strachem przed opuszczeniem. Unikają podejmowania ważnych decyzji dotyczących swojego życia, wykazują chęć przekazania odpowiedzialności za nie swojemu otoczeniu. Towarzyszy temu ciągła obawa przed popełnieniem błędu i związana z nią bierność. Przywiązują przesadnie dużo uwagi do relacji interpersonalnych i chcą je podtrzymać za wszelką cenę. Często rezygnują z własnych pragnień i potrzeb, jeżeli kolidowałyby z potrzebami innych osób. W skrajnych wypadkach osoba dotknięta zaburzeniem jest w stanie tolerować poniżające traktowanie, a nawet przemoc fizyczną.
Osoby dotknięte tym zaburzeniem mają pretensjonalne poczucie własnego znaczenia, np. wyolbrzymiają osiągnięcia i talenty, oczekują bycia uznanym za lepszego bez współmiernych osiągnięć. Osoby takie są zaabsorbowane fantazjami o nieograniczonych sukcesach, władzy, błyskotliwości, pięknie lub idealnej miłości. Wierzą, że są kimś szczególnym oraz wyjątkowym i że mogę być zrozumiane tylko przez innych szczególnych ludzi. Uważają, że powinni zadawać się jedynie z ludźmi czy instytucjami o szczególnym bądź wysokim statusie. Osoby dotkniętej tym zaburzeniem osobowości są wyzbyte empatii.
Jedyną skuteczną formą leczenia zaburzeń osobowości jest psychoterapia. Farmakoterapia nie daje zadowalających rezultatów. Leki pozwalają na wyhamowanie impulsywnych zachowań oraz stabilizację nastroju, co znacząco poprawia samopoczucie i często daje możliwość podjęcia pracy psychoterapeutycznej. Leki nie likwiduje jednak przyczyny zaburzeń osobowości.
Głównym narzędziem w terapii jest relacja terapeutyczna oraz rozmowa. Proces ten związany jest z intencjonalnym stosowaniem określonych technik terapeutycznych, umożliwiających pacjentowi uświadomienie oraz zrozumienie siebie, modyfikację zachowań, a w konsekwencji zmniejszenie lub zlikwidowanie cierpienia emocjonalnego. Aby dokonać szczegółowej analizy podłoża zaburzeń, potrzebny jest czas. Dlatego najbardziej skuteczna jest terapia długoterminowa. Daje ona także możliwość budowania bliskości emocjonalnej oraz poczucia bezpieczeństwa w relacji.
Najczęściej wybieraną formą terapii jest terapia indywidualna, choć w leczeniu zaburzeń osobowości dużą skutecznością charakteryzuje się terapia grupowa, gdzie czynnikiem leczącym są zjawiska zachodzące w grupie. Dobór formy terapii oraz podejścia terapeutycznego uzależniony jest od specyfiki zaburzeń pacjenta i prezentowanych przez niego objawów. W naszej Pracowni Psychoterapii w Równowadze pracujemy z osobami cierpiącymi na zaburzenia osobowości.
Gałecki P., Szulc A.: Psychiatria, 2018, wyd. Edra